İstanbul’un fethinden sonra, Çin ile Avrupa arasındaki Baharat Yolu ve İpek Yolu Osmanlıların eline geçmiş, Asya’ya giden yolu kullanmak çok daha zorlu hale gelmişti. Vergiler de yükseldiği için Avrupalılar, Hindistan ve Çin’e deniz yoluyla ulaşma imkânlarını araştırmaya başlamışlardı. Christopher Columbus, 1480 yıllarında Hindistan’a gitmek için farklı bir plan geliştirdi. Batıya doğru yelken açıp okyanusu geçmeyi düşündü. Bu konu ile ilgili para arayışında olup arayışı İspanya’da sonlandı. Bugünkü İspanya’nın kurucuları olan Ferdinand ve Castileli Isabella, Columbus’un uğraşları sonucu onu desteklemeye karar verdiler ve Okyanus Denizi Amirali olarak atadılar.
Domatesin Columbus öncesinde ilk olarak Peru-Bolivya-Ekvator arasındaki bölgede yetiştiği düşünülüyordu. Kuzeye doğru göç edenler tarafından da Orta Amerika ve Meksika’ya getirildiği kabul ediliyordu. Bu bölgedeki domates bitkisine genel olarak “tomate” ve “tomato” adları verilmişti.
3 Ağustos 1492 yılında denize açılıp, 12 Ekim 1492 tarihinde Amerika’yı keşfetmesinden sonra, 1550’li yıllarda Avrupa’ya taşınan ve süs bitkisi sanılan domates, ilk olarak İtalyanlar tarafından tüketilmeye başlandı. İnsanı romantik yaptığına inanıldığı için Fransızlar domatese “aşk elması” adını vermiştir.
Domates hakkındaki diğer ilginç bilgilerden biri ise, MÖ 6. yüzyıl İran’ından 1550’ler İtalyası’na kadar, insanlar imkânsızlıktan yiyemediği için 2 bin yıl boyunca tüm pizzalar domatessiz yapılmış. 18. yüzyılın ortalarından itibaren İtalya’da yaygın olarak yetiştirilmeye başlanan domates, 1800’lü yıllarda İngiltere’de süs amaçlı yetiştirilmiştir. Amerika’ya geri dönmesi ise 1780 yıllarında olmuştur. 1781 yılında Thomas Jefferson tarafından yetiştirilip 1812 yılında New Orleans’ta üretilip tüketilse de, 1840’lara kadar Kuzey Amerika’da zehirli olduğu düşünülüp gelişememiştir.
Domatesin Anadolu’ya Gelişi
Türkiye’ye ne zaman geldiği tam olarak bilinmese de yaklaşık 300 yıllık bir geçmişi olduğu düşünülüyor. İlk olarak yeşil olarak tüketildiği ve “Frenk badıcanı” olarak bilindiğine dair kayıtlara ulaşılıp, Lale Devri’nde vezir Nevşehirli Damat İbrahim Paşa’nın 1723 yılına ait aylık masraf defterinde domates alımına rastlanılmış.
Domates hakkındaki başka bir ilginç bilgi ise, Fatih Sultan Mehmet zamanında domatesin yenilemiyor olması. Topkapı Sarayı’nda yeni bulunan bir el yazması, bize farklı bir olayı açıklıyor. Yazmaya göre, Fatih’in domatesi çok sevdiğini öğrenen Bizans işbirlikçileri, havaların iyi olmasıyla özel olarak İznik’te yetişen Admetos domateslerini gizli bir şekilde bugünkü Ortaköy civarlarına getirmişler ve domatesleri zehirlemişler. Daha sonra bu zehirli domatesleri Otağ-ı Hümayun’a hediye olarak yollamışlar. Çeşnicibaşı Abbas Ağa, domatesleri sultana sunmadan önce keserken, domatesin içindeki zehir çeşnicibaşının elindeki kesikten kanına geçmiş ve iki dakikada can çekişerek ölmüş. Bunu duyan Fatih Sultan Mehmet, bir ferman yayınlamış ve topraklarda domates yetiştirilmesini ve yenilmesini yasaklamış. Abbas Ağa’yı kırmızı kavuklu bir taşla gömülmesini emretmiş ve Abbas Ağa tarihteki isimsiz kahramanlar arasına katılmıştır. 1458 yılında Fatih Sultan Mehmet’in yaptırdığı caminin hünkâr mahfilindeki süslemeler de Abbas Ağa anısına domateslerle süslenmiştir. Domates, bu olaylardan 280 yıl sonra, İbrahim Müteferrika’nın çabaları sayesinde yasak olmaktan çıkmıştır ve günümüze ulaşabilmiştir. Ancak günümüzde admetos domateslerini yalnızca gravürlerde görebiliyoruz.
Domatesin Faydaları
Günümüzde Türkiye, yılda 6-8 ton domatesle, dünyanın en büyük üçüncü domates üreticisi. Ülkemizde en çok Antalya ve Bursa’da yetişse de, Çanakkale, Manisa ve İçel’de de büyük oranda yetişmekte.
Peki ya yararları? Normal büyüklükte, yanı yaklaşık 123 gram domateste ortalama olarak 22 kalori, 1 gram protein ve 0 yağ vardır. A ve C vitaminleri bakımından zengin olmasını yanı sıra, likopen, kolin, folik asit, alfa lipolik asit, lutein ve beta-karoten gibi birçok besin içerir. Oldukça iyi bir miktarda antioksidan içeren domates, kalp hastalığı, kanser ve diyabet riskini düşürür. Obezite sorunlarını gidermeye yardımcı olduğu gibi sinir sistemini de olumlu etkiler. Uyku veya hafıza sorunlarınız var ise, domates tüketmek buna da yardımcıdır. Depresyon riskini azalttığı gibi sizi rahatlatmaya da yardımcı olur.
